100 ár í dag frá fyrsta almenna málfundi Framfarafélags Skagfirðinga – Á þeim vettvangi kynnti Jónas Kristjánsson læknir stefnu sína í náttúrulækningum – Erindi flutt á Heilsuhælinu í gærkvöldi.
Í Morgunblaðinu í gær birtist áhugaverð grein um frumkvöðlastarf Jónasar Kristjánssonar stofnanda Náttúrulækningafélags Íslands. Hér birtist þessi grein í heild sinni með leyfi höfundar, Björns Jóhanns Björnssonar bjb@mbl.is.
Framfarafélag Skagfirðinga var stofnað á Hólum í Hjaltadal sumarið 1918 en fyrsti almenni málfundur félagsins var haldinn í gamla Barnaskólahúsinu 7. mars 1919, eða fyrir sléttum 100 árum. Meðal frummælenda á fundinum var Jónas Kristjánsson læknir, síðar stofnandi Náttúrulækningafélags Íslands 1937 og Heilsuhælisins í Hveragerði árið 1955. Talið er að á vettvangi Framfarafélagsins hafi hann fyrst komið á framfæri kenningum sínum um náttúrulækningar og bætt heilsufar fólks.
Í tilefni dagsins var flutt erindi um Jónas á Heilsuhælinu í Hveragerði í gærkvöldi kl. 20. Dagskráin var öllum opin en þar sagði Jón Ormar Ormsson, fræðimaður og leikari, frá Jónasi og Framfarafélaginu.
Jónas var meðal hvatamanna að stofnun Framfarafélagsins en boðað var til fundar á Hólum 7. júní 1918. Að því er fram kemur í Sögu Sauðárkróks, eftir Kristmund Bjarnason á Sjávarborg, voru fundarboðendur, auk Jónasar, þeir Jón Sigurðsson á Reynistað, Einar Jósefsson á Vatnsleysu, Pétur Jónsson í Eyhildarholti og Ólafur Sigurðsson á Hellulandi.
Jónas læknir setti fundinn en tilgangur fundarins var „að stofna til félagsskapar í Skagafjarðarsýslu, sem unnið gæti í sameiningu að áhuga- og framfaramálum Skagfirðinga og æft menn í samvinnustarfsemi“. Jónas var kosinn fyrsti forseti félagsins, sem var starfandi til ársins 1938, en ári áður stofnaði Jónas Náttúrulækningafélag Íslands á Sauðárkróki.
Fræðsla um stefnu og strauma
Meðal markmiða Framfarafélagsins var að fræða félagsmenn og Skagfirðinga um „nýjar stefnur og málefni, sem eru ofarlega á baugi hjá erlendum þjóðum eða hérlendis og líklegar eru til þjóðarnytja,“ eins og segir í lögum félagsins. Í upphafi voru níu málaflokkar settir á blað í stefnuskrá félagsins og þar á meðal voru heilbrigðismál, sem voru Jónasi mjög hugleikin.
Stefnan í heilbrigðismálum var tvíþætt, í fyrsta lagi að koma upp fullkomnu sjúkrahúsi á Sauðárkróki, búnu nýjustu tækjum og búnaði, eins og það var orðað í stefnuskrá. Í öðru lagi vildi félagið að stuðlað yrði að umbótum á húsakynnum almennings, „með því að leitast við að leiðbeina mönnum í hagkvæmri húsagjörð“.
Rætt um klæðnað í kulda
Þannig kom Jónas hugðarefnum sínum að á vettvangi Framfarafélagsins en á fundi í mars 1923 flutti hann fyrirlestur þar sem hann fyrst kynnti náttúrulækningastefnu sína sem seinna varð grunnur að stofnun Náttúrulækningafélagsins. Jónas hafði þá skömmu áður dvalið um tíma á heilsuhæli í Battle Creek í Bandaríkjunum sem kennt var við John Harvey Kellogg, bróður WK Kellogg, stofnanda samnefnds framleiðanda morgunkorns.
En víkjum að málfundi Framfarafélagsins fyrir sléttum 100 árum. Á dagskrá fundarins voru tvö mál, annars vegar klæðnaður manna og hins vegar fóðurmál og sameiginleg kaup á fóðurbæti. Jónas var með framsögu um klæðnaðinn en þorri Íslendinga hafði þá árið áður þraukað af frostaveturinn mikla 1918. Grípum aðeins niður í fundargerðina frá 7. mars 1919: „Jónas Kristjánsson læknir skýrði mjög ítarlega frá því hverja þýðingu klæðnaðurinn hefði fyrir heilbrigði líkamans, einkum þó í kaldari löndum, þar sem útgufunin væri svo miklu meiri en hitaframleiðsla líkamans. Aðalhlutverk klæðnaðarins væri því það, að halda útgufuninni í jafnvægi og þess vegna væri ekki sama úr hvaða efni hann væri. Bezt væru þau efni til fata sem leiddu illa hita en hefðu þó gisna möskva svo loftið gæti streymt í gegnum þau, og sömuleiðis sogið í sig svita úr hörundinu. Helzt þyrfti að vera hreint og hlýtt loft milli fatanna og líkamans. Hollast væri fyrir erfiðismenn að sofa eigi í vinnufötum vegna þess að hætt væri við (að) möskvar þeirra væru fullir með svita og önnur óhreinindi sem vörnuðu um of öndun og útgufun líkamans. Af sömu ástæðum skyldi fólk klæðast mismunandi fatnaði eftir árstíðum.“
Samkvæmt fundargerðinni rakti Jónas hvaða efni teldust henta. Þannig taldi hann að bómull, hör og silki væru ekki góður nærfatnaður, og að loðskinn og vatnsdúkar væru óhentug fataefni.
Hins vegar mælti Jónas með íslensku ullinni og hvatti til þess að komið yrði á fót tóvinnu og kembingsvélum í hverri sýslu, til að koma í veg fyrir að íslenska ullin væri flutt úr landi óunnin. Einnig lagði hann til að spunavélar ættu að vera til á hverju heimili.
Að lokinni framsögu Jónasar urðu töluverðar umræður og vaknaði áhugi á að koma upp tóvinnu og kembingsvélum í Skagafirði.
Stofnaði fleiri félög
Jónas var héraðslæknir í Skagafirði í 27 ár, eða frá 1911 til 1938. Hann stofnaði ekki aðeins Framfarafélagið og Náttúrulækningafélagið heldur einnig skátafélagið Andvara árið 1922 og 1929 var hann frumkvöðull að stofnun Tóbaksbindindisfélags, sem er talið vera hið fyrsta hér á landi.
Þá eru 100 ár liðin um þessar mundir frá stofnun Heimilisiðnaðarfélags Sauðárkróks en meðal stofnenda var eiginkona Jónasar, Hansína Benediktsdóttir. Þau hjónin fluttu til Reykjavíkur 1938, Hansína lést 10 árum síðar, en frá stofnun Heilsuhælisins í Hveragerði 1955 dvaldi Jónas þar fimm síðustu æviárin en hann lést árið 1960.
Frumkvöðlastarfs Jónasar í heilbrigðismálum var minnst árið 2007 með því að vígja minnisvarða á lóð Sjúkrahússins á Sauðárkróki, sem hannaðir voru af Guðbrandi Ægi Ásbjörnssyni myndlistarmanni.
Predikaði allt um hægðir, harðlífiseitrun og grænmetisát
Jónas Kristjánsson fór snemma að berjast fyrir heilsu og vellíðan fólks hvar sem hann kom og fór. „Hann var sífellt á þönum, út um sveitir yfir vötn og vegleysur, úr húsum og í, á spítalann og af, upp spítalatröppurnar og niður. Næstum alltaf með töskuna í hendinni. Hljóp við fót á hröðu tölti. Maður sá hann aldrei ganga.“
Þannig er Jónasi lýst af Birni Jónssyni lækni, sem gaf út æskuminningar sínar árið 1989, Glampar á götu – Brellur og bernskuminningar Bjössa bomm.
Björn lýsti einnig vaxtarlagi og skapgerð Jónasar: „Meðalmaður á hæð en allvænn um herðar. Hann var hvatur í hreyfingum og ör í skapi. Yfirleitt fremur alvörugefinn. Honum lá heldur lágt rómur og röddin dálítið rám. Hann var fáorður en skýr í máli þó að hann talaði ekki með miklum áherslum. Hann hikaði aldrei við að segja álit sitt hvort sem fólki líkaði betur eða verr, en án allrar illskeytni.“
Áherslur Jónasar í ráðleggingum um mataræði sköruðust mikið við áherslur í fæði Íslendinga á þessum árum. Gefum Bjössa bomm orðið: „Jónas predikaði allt um hægðir og harðlífiseitrun, grænmetisát, bran og þorskalýsi (sem hafði raunar verið troðið ofan í mig frá blautu barnsbeini fyrir atbeina hans). Hætta við kjötát og jafnvel fisk!? Og öllu fremur allt slátur og blóðmör. Þetta gat alls ekki staðist. Og hægðir þrisvar á dag!“
Einum skjólstæðinga Jónasar þótti nóg um ráðlegginar hans um hægðir og orti:
Jónas læknir ætti í
eigin barm að líta.
Ætli hann mundi una því
alltaf að vera að skíta?
