Grænmetisfæði er orðið mjög vinsælt á Íslandi í dag. En það er ekki ýkja langt síðan að grænmetisætur voru örfáar hræður á Íslandi. Undirritaður leitaði að orðinu „grænmetisæta“ á vefnum timarit.is og fann elstu heimildir um það í íslenskum blöðum frá árinu 1937. Oftast er þá verið að minnast á grænmetisætur í einhverjum skrítlum og bröndurum í blöðunum.
Þegar ég var að renna yfir greinar um grænmetisætur á timarit.is þá var það grein í Tímanum frá árinu 1982 vakti mesta athygli mína og ætla ég því að birta hana hér að mestu leyti því hún er bæði fróðleg og þrælskemmtileg. Greinin ber heitið „Segðu mér hvað þú borðar og….mataræðið kemur upp um okkur“. Skemmtanagildið í greininni er ósvíkið þó vissulega mega efast um sannleiksgildið.
Hér er greinin, í styttri og endursagðri útgáfu undirritaðs:
Hópur sálfræðinga við Ríkisháskólanum í Arizonafylki i Bandarikjunum hefur lagt löfuðið i bleyti og komið upp með þá niðurstöðu, sem kannski kemur ekki svo mjög á óvart, að það séu mikil og órjúfanleg tengsl milli þess sem mannfólkið leggur sér til munns og þess sem það hugsar og trúir. Maturinn er sumsé meiri áhrifaþáttur i okkar andlega lífi en hingað til hefur verið haldið, enda eru matarvenjurnar ólikar, svo maður tali ekki um einstaklinga og þjóðir.
Rannsóknir sálfræðinganna i Arizona voru byggðar á hópi fólks, sem varskipt í fjóra undirhópa eftir matarvenjum: Grænmetisætur, sælkera, þá sem lifa á hollustufæði (kjöt meðtalið) og þá sem hafa ást á hamborgurum og pylsuvagnafæði.
Grænmetisæta: Alvörugefin og full kynorku
Grænmetisætur spyrja sem svo: „Hvers vegna að borða kjöt, þegar hægt er að lifa fullt eins góðu lifi á jurtum einum saman.“ Þarna liggur auðvitað til grundvallar siðferðileg spurning, hvort það sé rétt að deyða dýr merkurinnar til þess eins að éta þau? Barnalegt? Sumar grænmetisætur telja meira að segja að kjöt sé óhrein fæða og hafi slæm áhrif á líkamsvessana. Grænmetisætur eru kjötætum eilif ráðgáta, hvað er það eiginlega sem grænmetisætur nærast á? Jú, það er ýmislegt, og mataræðið verður eðlilega fjölbreytilegra eftir þvi sem löndin eru hlýrri og frjósamari. Hér á íslandi eiga grænmetisætur af skiljanlegum orsökum erfitt uppdráttar, eða svo var að minnsta kosti þar til farið var að flytja inn aðskiljanlegar tegundir af baunum og grænmeti. En það sem grænmetisætan lifir helst á er gróft korn, dökk hrísgrjón, baunir af ýmsu tagi og auðvitað allra handa grænmeti – bæði hrátt og soðið. Það er gömul og útbreidd bábilja að grænmetisætur séu einfaldlega grasbítar.
En hvaða ályktanir drógu svo sálfræðingarnir í Arizona af þessu? Rannsóknirnar sýndu að grænmetisætur eru fullar af kynorku, rólyndar og alvörugefnar. Að minnsta kosti er ekki liklegt að finna mikla brandarakalla i hópi grænmetisæta. Þær eru frekar smámunasamar og hafa áhuga á þjóðdönsum, saumaskap og útréttingum innan veggja heimilisins. En að sögn eru grænmetisasturnar líka gjarnan andansfólk, sem reynir að komast til botns i gátum lifsins. Þetta er með öðrum orðum fólk sem nýtur bæði starfsemi heila sins og kynkirtla.
Sælkerinn: Sá sem nytur lífsins
Frá baunum, grófkorni og hrísgrjónum víkjum við sögunni að margbrotnu eldhúsi sælkerans, þarsem Frakkland og allt franskt táknar hreina himnaríkissælu. Sælkerinn er maður sem notar hvert tækifæri til að bjóða bragðlaukunum i rikulegan kvöldverð og flösku af góðu víni á Holtinu. Sælkerinn er léttlyndur og umburðarlyndur og menningarsinnaður. Hann er lítt gefinn, fyrir íþróttir og óþarfa hreyfingu, nema kannski þær iþróttir sem kosta skildinginn – Siglingar, golf, skiðaíþróttir og fallhlífastökk. En þá má líka alltaf fá sér gilda nautasteik á eftir, litið steikta ef sælkerinn er ósvikinn. Ennfremur segja sálkönnuðirnir í Arizona að sælkerinn sé oft vel upplýstur og menntaður maður, sem hneigist lítt til guðstrúar og annarra stórra blekkinga. Efahyggjumaður, semsagt. Hann er glaðlyndur og spaugsamur, en helst illa á sinum mökum, býr gjarna einn og stundar samkvæmislifið eins og hverja aðra vinnu. Látum ósagt hvort lífsmáti sælkerans eða grænmetisætunnar er vænlegri leið til lífshamingjunnar, eða hvort lífslíkur annars hópsins séu betri en hins. Þar er ekki allt sem sýnist.
Sá sem borðar heilsufæði: Oft ímyndunarveikur
Sælkeralífið getur víst ekki talist mjög hollustusamlegt, líf þess sem nærist á heilsufæði mun víst liklegra til að hljóta náð fyrir augum læknislistarinnar. Þeir sem borða hollustufæði fylgja ekki alveg jafn ströngum matarvenjum og grænmetisæturnar. Þeir leggja sér sitthvað til munns, grænmeti vitaskuld, en lika kjöt, fisk, egg og mjólkurafurðir í hæfilegum og vel völdum skömmtum. En uppáhaldsrétturinn og megin næringin er þó alltaf jógúrt og gróft brauð. Stöku sinnum er þó hægt að lokka þetta heilsusinnaða fólk inn i munaðar- og óhófslíf veitingahúsanna.
Þetta erekkert ofsatrúarfólk, og af því vilja sálfræðingarnir okkar í Arizona draga þá ályktun að það sé heldur ekki mjög metnaðargjarnt eða áhugasamt um að koma sér áfram ílífinu. Í þessum hópi er gjarna ímyndunarveikt fólk og fólk sem óttast hinar fjölmörgu dauðagildrur tilverunnar. Það er jafngott að hafa vaðið fyrir neðan sig í mataræðinu líka. Og þarna eru ennfremur miklir einstaklingshyggjumenn og oft sjálfselskt fólk. Samkvæmislíf þessa fólks fer mestan part fram innan veggja heimilisins, það tekur á móti gestum sínum i inniskóm og skokkgalla og er skapi næst að bjóða þeim upp á dollu af jógúrt. Síðan er sest niður í rólegheitum og rætt um hina válegu kjarnorkuvofu, hættur sem fylgja salt- og sykurneyslu. Eftir þessar samræður um það sem ógnar mannlífum berst talið kannski að hinum jákvæðari hliðum s.s. sólarorku, orkusparnaði og gamaldags svörtum kvenreiðhjólum. Svo er röðin komin að borgarskipulaginu, Breiðholtsafglöpunum og uppgerðum timburhúsum í Vesturbænum og loks að sumarfríinu næsta ár. Það þarf aldrei að verða þögn í þessum félagsskap. Fyrir utan áhugann á gömlum timburhúsum og orkusparaaði er þessi heilsusinnaða manntegund líka ákafur áhugaljósmyndari. Hann les bækur og álítur sig vera vel með á nótunum. Segja sálfræðingarnir í Arizona.
Hamborgaraætan: Ósköp venjuleg
Hér erum við komin að Jóni Jónssyni (Jóa á bolnum) í eigin persónu. Þarna segir að fólk af hamborgaraættinni eigi í raun engin áhugamál, það skeri sig á engan hátt úraftur á móti langi það ofurheitt að eignast börn. Það er sumsé fjölgunarhvötin sem er þeirra lífsinntak. Hjá því er fjölskyldulífið í fyrirrúmi, það leggur hart að sér við vinnu og reynir allt hvað það getur til að koma sér upp öruggum smáheimi á einhverjum skikanum. En samkvæmt niðurstöðum könnunarinnar er þetta líka fólk sem leggur allt kapp á að sigra í kapphlaupinu, það skiptir engu máli hvort maður er i öðru sæti eða allrasiðastur – það breytir engu um þann bitra sannleik að maður tapaði.
Ennfremur segir að þeir sem eru hneigðir fyrir skyndibitann séu trúhneigðir, íhaldsamir, ákafir fylgismenn kjarnorku og ekki siðri andstæðingar allra fíkniefna. Heimilislif þeirra fer fram í friði og spekt, þetta er oftast nær yfirvegað fólk sem telur sig hafa gott vit á því hvernig koma skal hlutunum fyrir á sem haganlegastan hátt. Það var nú það. Þannig leggjum við að minnsta kosti út af niðurstöðum sálfræðinganna í Arizona eyðimörkinni.
Heimildir:
Tíminn, sunnudagurinnn 6.júní 1982 http://timarit.is/view_page_init.jsp?issId=278619&pageId=4014384&lang=is&q=Gr%E6nmetis%E6ta
Geir Gunnar Markússon
Ritstjóri NLFÍ
ritstjori@nlfi.is